Ba Chríostaí é Pádraig a chónaigh sa Bhreatain Bheag agus é ina bhuachaill óg.
Lá amháin, bhí sé amuigh ag spraoi lena chairde cois trá nuair a tháinig foghlaithe mara i dtír ó Éirinn.
Sciob siad Pádraig leo agus thóg siad ar ais go hÉirinn é chun é a dhíol mar sclábhaí.
Bhí feirmeoir darbh ainm dó Milchu a raibh caoirigh aige ar Shliabh Mis in Aontroim.
Cheannaigh Milchu Pádraig chun a bheith mar aoire aige dá chaoirigh.
Fágadh Pádraig ar Shliabh Mis de lá is d’oíche, sa bháisteach agus sa teas, gan comhluadar ar bith aige ach na caoirigh.
Ní raibh le hithe aige ach bia na n-ainmhithe agus bhí ocras an domhain air.
Bhí uaigneas air toisc nach raibh aon duine eile leis ach chaith sé a chuid ama ag labhairt le Dia.
Oíche amháin bhí brionglóid ag Pádraig faoi long a bhí ag fanacht air ag an gcuan chun é a thabhairt abhaile.
D’éalaigh sé ó Shliabh Mis agus nuair a shroich sé an cuan, bhí bád roimhe a bhí ag imeacht go dtí an Bhreatain Bheag. Thapaigh sé an deis dul ar bord agus bhain sé a bhaile amach.
Bhí an-chreideamh go deo ag Pádraig agus nuair a d’fhás sé aníos, rinneadh sagart de.
Chuaigh sé go dtí an Fhrainc agus tar éis roinnt de bhlianta, rinneadh easpag de.
Ach ní dhearna Pádraig dearmad riamh ar an am a chaith sé in Éirinn agus ghoill sé go mór air go raibh na hÉireannaigh mar phágánaigh, gan aithne acu ar Dhia.
Bheartaigh sé filleadh ar Éirinn athuair chun na Críostaíochta a roinnt le muintir na hÉireann.
D’oibrigh sé go crua ar feadh a shaoil ag taisteal ar fud na tíre ag scaipeadh an chreidimh agus ag baisteadh daoine.
Fuair sé bás in AD 461 i Sabhall Pádraig, Contae an Dúin áit ar thóg sé a chéad eaglais.
Ainmníodh mar naomhpátrún na hÉireann é agus bíonn ceiliúradh bliantúil ann dó ar 17ú Márta, an lá go bhfuair sé bás.
Tá baint mhór ag go leor áiteanna stairiúla ar fud na hÉireann le Naomh Pádraig. Nuair a smaoinímid ar Naomh Pádraig cuimhnímid ar na suíomhanna éagsúla stairiúla seo; Sliabh Mis i gContae Aontroma, Mullach Bhaile Shláine i gContae na Mí agus Carraig Phádraig i gContae Thiobraid Árann.
Is comhartha é go bhfuil an Carghas chugainn arís nuair atá Lá na bpancóg ann.
Bíonn féasta beag ag daoine an lá roimh Chéadaoin an Luaithrigh, lá troscaidh do Chaitlicigh.
Fadó ó shin ní raibh cead ag daoine bia áirithe a ithe, mar shampla uibheacha.
Dá bhrí sin dhéantaí pancóga ar Mháirt na hInide (Lá na bPancóg) chun na huibheacha a úsáid.
Maireann an nós go dtí an lá atá inniu ann.
Fearas Cócaireachta
Babhla
Greadtóir
Scálaí
Friochtáin
Pláta
Comhábhar
100g plúr
2 ubh
300ml bainne
Siúcra, sú líomóide, mil, subh, seacláid, caora nó uachtar reoite le cur ar bharr na pancóige
Modh (Bíodh duine fásta leat chun cabhrú)
1. Cuir 100g plúr sa bhabhla le cúpla gráinne salainn agus measc iad.
2. Cuir na huibheacha agus an bainne isteach sa bhabhla leis an bplúr agus measc le chéile iad.
3. Déan cinnte nach bhfuil cnapáin sa mheascán. Ba chóir dó a bheith mín.
4. Cuir an friochtán ar an sorn le roinnt ola.
5. Nuair atá an ola the go leor, doirt roinnt den mheascán ar an bhfriochtán.
6. Nuair atá taobh amháin cócaráilte, caith an phancóg suas san aer chun í a iompú.
7. Faigh pláta agus cuir an phancóg air.
8. Is féidir leat siúcra, sú líomóide, mil, subh, seacláid nó uachtar reoite ar do phancóg.
5 Mí an Mhárta
Céadaoin na Luaithrigh
Is í Céadaoin an Luaithrigh an chéad lá den Charghas.
1. Is lá troscaidh é do Chaitlicigh.
An bhrí atá le troscadh ná nach n-itear an méid céanna bia (béile iomlán amháin agus dhá cholláid) agus nach n-itear feoil ag aon bhéile le linn an lae.
Níl ach dhá lá troscaidh ann do Chaitlicigh: Céadaoin an Luaithrigh agus Aoine Céasta.
2. Is lá é go bhfaigheann daoine luaithrigh ar a n-éadain chun a mheabhrú dóibh faoin mbás. Déantar comhartha na croise leis na luaithrigh.
3. Is lá é le machnamh a dhéanamh faoin gCarghas agus cad gur féidir linn a dhéanamh mar íobairt.
6 Mí an Mhárta
An Carghas
Tosaíonn an Carghas ar Chéadaoin na Luaithrigh.
Is ceiliúradh mór bliantúil é, an Carghas, san fhéilire Críostaí ar fud an domhain.
Is féile í a chuireann i gcuimhne dúinn gur chaith Íosa 40 lá is 40 oíche leis féin san fhásach.
Chaith sé a chuid ama ag guí agus ag déanamh troscaidh.
Le linn an ama seo, chuir Sátan cathú air Dia a thréigeadh agus eisean a leanúint.
Dhiúltaigh Íosa don chathú, léirigh sé go raibh féinsmacht aige agus d’fhan sé dílis dá athair.
Maireann an Carghas ar feadh 40 lá roimh an gCáisc.
Is tréimhse í le paidreacha a rá, le machnamh a dhéanamh ar na drochghníomhartha atá déanta againn agus le maithiúnas a iarradh ar Dhia.
Freisin, is tréimhse í le híobairtí a dhéanamh agus ár bhféinsmacht a chleachtadh agus sinn ag iarraidh Íosa Críost a leanúint go dílis.
Tagann an Carghas chun críche le linn Seachtain na Páise, ar an Déardaoin Beannaithe, an lá sula bhfuair Íosa bás, Aoine Chéasta.
Ní thiteann an Cháisc ar an dáta céanna gach aon bhliain.
Cad is féidir liom a dhéanamh don Charghas?
Is annamh a gheofá duine gan locht, a dhéanann an rud ceart i gcónaí.
Déanaimid ar fad rudaí míchearta ó am go ham.
Le linn an Charghais bíonn deis againn machnamh ar na bealaí gur féidir linn a bheith níos fearr sa bhaile, ar scoil agus lenár gcairde.
Is tréimhse í freisin, gur féidir linn íobairtí a dhéanamh agus ár bhféinsmacht a chleachtadh.
Is tréimhse í, chomh maith, le paidreacha a rá, maithiúnas a iarradh ar Dhia mar gheall ar na drochghníomhartha atá déanta againn.
Iarraimid cabhair ar Dhia agus sinn ag súil go mbeimid níos fearr amach anseo.
Moltaí maidir le híobairtí don Charghas.
Labhair faoi seo ar scoil le do mhúinteoir agus le do rang.
Dean plé faoi na dea-ghníomhartha gur féidir leat a dhéanamh don Charghas.
Freisin, déan plé faoi na rudaí gur féidir leat éirí astu.
Ná bí buartha mura n-éiríonn leat i gcónaí sna rudaí a gheall tú a dhéanamh.
Tosaigh arís an chéad lá eile.
Níl sé éasca íobairt a dhéanamh.
Bíonn fonn orainn géilleadh don chathú faoi mar a tharla d’ Íosa.
Bunaíodh Lá Domhanda na Leabhar 25 bliain ó shin ag Eagraíocht Oideachais, Eolaíochta agus Chultúir na Náisiún Aontaithe.
2.Aidhm an Cheiliúrtha
Is carthanacht é a dhéanann iarracht leabhair dá gcuid féin a thabhairt do pháistí ar fud an domhain chun go mbeidh deis acu sult, tairbhe agus taitneamh a bhaint as an léitheoireacht.
3. Gníomhaíochtaí/ Smaointe
Lá Gléasta:
Carachtar is ansa leis na páistí ó leabhar a roghnú agus gléasadh dá réir.
Malartú Leabhar
Roghnaíonn gach páiste leabhar atá léite acu agus a thaitníonn leo a mhalartú le páiste eile sa rang.
Ealaíon
Póstaer a dhearadh ag fógairt an leabhair is ansa leis na daltaí.
Scéalta a scríobh
Scríbhneoireacht chruthaitheach a dhéanamh chun deis a thabhairt do na daltaí a scéalta féin a scríobh, a chur i bhfoirm leabhair agus an clúdach a dhearadh.
Tuairisc leabhar/ podchraoladh
30 Mí an Mhárta
Lá na Máithreacha
Leis na cianta, bhíodh féilte in onóir do mháithreacha.
Go minic, bhí na féilte ceangailte le máthairdhéithe, ar nós Cybele ag na Gréagaigh agus ag na Rómánaigh.
Sa Mheánaois, nuair a d’oibríodh páistí mar sheirbhísigh, thugtaí Domhnach saor dóibh i lár an Charghais le dul chun na heaglaise agus cuairt a thabhairt ar a máithreacha. Ba é an t-aon lá sa bhliain go mbeidís saor.
Sa séú haois déag i Sasana, tugadh an t-ainm Domhnach na Máithreacha ar an lá seo.
Dá réir sin, d’fhás agus d’fhorbair an traidisiún go mbíodh teacht le chéile clainne ar an lá sin agus cead ag páistí filleadh abhaile. Toisc gur thit an Domhnach seo le linn an Charghais cuireadh troscadh ar ceal don lá agus bhí cead cáca milis a ithe.
Ceiliúrtar Lá na Máithreacha in os cionn 50 tír.
Titeann an lá ag amanna difriúla ar fud an domhain ar an gceathrú Domhnach de Mhí an Mhárta, in Éirinn agus Sasana mar shampla agus ar an dara Domhnach de Mhí na Bealtaine, sa Fhrainc agus san Iodáil mar shampla.
Is lá é seo chun ár mbuíochais a ghabháil lenár máithreacha as ucht na rudaí a dhéanann siad dúinn gach uile lá.
Is féidir bláthanna agus seacláid a cheannach di.
Nó níos fearr fós is féidir do ghrá a léiriú trí ghníomhaíochtaí a dhéanamh, mar shampla cupán tae a dhéanamh di, béile a ullmhú di, glanadh i ndiaidh an bhéile agus barróg mhór a thabhairt di le linn an lae!
21 Mí an Mhárta
Ócáidí na Bliana 5
Lá Domhanda na hÉigse
1.Bunús an Cheiliúrtha
Bunaíodh Lá Domhanda na hÉigse i 1999 ar mhaithe le cur chun cinn na filíochta, idir scríbhneoireacht agus léitheoireacht.
2. Aidhm an Cheiliúrtha
Léiríonn an lá seo tábhacht na filíochta inár saol agus an leas a baineadh as an bhfilíocht i gcaitheamh na n-aoiseanna.
Tá go leor saghsanna difriúla filíochta ann agus tugann an lá seo deis do dhaltaí eolas a chur ar na saghsanna filíochta agus a scríbhneoireacht féin a thriail.
Seo roinnt seánra filíochta nua-aoiseach agus ársa.
3.Cineálacha Difriúla Filíochta
Haiku
Is foirm filíochta ársa ón tSeapáin í an haiku.
Níl sna dánta ach trí líne.
Bíonn 5 siolla sa chéad agus sa tríú líne.
Bíonn 7 siolla sa dara líne.
Ní gá de na focail rím a dhéanamh.
Saorvéarsaíocht
Is filíocht nua-aoiseach í seo a thugann saoirseacht don bhfile.
Ní gá de na focail rím a dhéanamh.
Níl teorainn leis na línte gur féidir a chur sa dán nó le hábhar an dáin.
Soinéad
Is foirm ársa filíochta é an soinéad.
Bhí clú agus cáil ar an scríbhneoir, William Shakespeare toisc na soinéid a scríobh sé.
Ceapadh an fhoirm fhilíochta seo san Iodáil roimhe sin.
Tagann an focal soinéad ón bhfocal Iodálach ‘sonnetto’. Amhrán beag is brí leis an bhfocal.
De ghnáth bíonn 14 líne sa dán le haiste ríme faoi leith ann.
Bíonn an grá mar ábhar an dáin.
Acrastaic
San fhoirm fhilíochta seo cumtar an dán ó na litreacha atá in ainm, i bhfocal nó i bhfrása.
Scríobhtar an focal agus tosaíonn gach líne leis an litir sin.
Ní gá go mbeadh rím ann.
Bíonn téama an dáin bunaithe ar an bhfocal nó ar an bhfrása.
Luimneach
Is dánta greannmhaire iad, luimnigh.
Bíonn aiste ríme faoi leith ann.
Déanann an focal deireanach i líne a haon, a dó agus a cúig rím le chéile agus an focal deireanach i líne a trí agus a ceathair rím le chéile.
Bíonn líne a haon, a dó agus a cúig níos faide ná línte a trí agus a ceathair.
De ghnáth, bíonn ráiteas greannmhar sa chúigiú líne.
4.Gníomhaíochtaí/ Smaointe
Léitheoireacht :
Samplaí de na cineálacha filíochta luaite a lorg agus a léamh.
Plé faoin éifeacht atá leis na cineálacha difriúla.
Scríbhneoireacht:
A bhfilíocht féin a scríobh ag baint leas as na cineálacha difriúla filíochta. Plé faoi cé acu is éasca/ is deacra.
12 Mí an Mhárta
Gairdín Scoile 2
An Gairdín Scoile
1.Foclóir Garraíodóireachta
Síolta : Gráin ó phlandaí a úsáidtear chun plandaí a fhás.
Bleibín: Is pacáiste speisialta é an bleibín ina bhfuil planda beag agus bia don phlanda ann. Maireann an bleibín faoi thalamh ag dúiseacht agus ag fás nuair a bhíonn an aimsir níos teolaí, san earrach mar shampla.
Péac : Nuair a thosaíonn síolta ag fás agus ag cur péacáin amach.
Síológa: Plandaí beaga óga.
Lomra gairneoireachta: Clúdach a chuirtear ar phlandaí óga, boga nuair atá an aimsir fós fuar taobh amuigh.
2.Plandú
Ag cur síolta
· Taobh Istigh
Nuair a chuirtear síolta i gcré, i dtráidire, tugtar uisce dóibh chun iad a dhúiseacht.
Ansin chun cabhrú leis na síolta péacadh, cuirtear an tráidire ina bhfuil siad faoi chlúdach.
Is féidir mála plaisteach, poileiteáin nó gloine a úsáid mar chlúdach.
Ansin, cuirtear an tráidire ar leac na fuinneoige, nó áit ar bith atá te.
Tar éis coicíse, baintear an clúdach den tráidire chun solas iomlán a thabhairt do na péacáin nua chun iad a láidriú.
Ag cur síológa
· Taobh Amuigh
Nuair a bhíonn an aimsir níos teo agus na síológa níos láidre is féidir iad a chur amach sa ghairdín.
Tá roinnt plandaí láidre gur féidir a fhás taobh amuigh fiú sa gheimhreadh, garlóg mar shampla.
3.Plandaí le Cur
· Taobh istigh
Glasraí - síolta
leitís
spionáiste
pónaire leathan
scailliún (oinniún earraigh)
raidis
piseanna
biatais
Bláthanna- síolta
Lus buí
Lus na gréine
Lus gormáin
· Taobh amuigh(Faoi lomra gairneoireachta ar eagla an tseaca)
Glasraí - síológa
Lár Márta pónaire leathan
leitis
spionáiste
scailliún (oinniún earraigh)
Luibheanna- síológa
peirsil (síolta le cur díreach sa chré)
Bláthanna- síológa
Pis Chumhra
Bleibín
Garlóg
3 Mí an Mhárta
Bláth Fiáin/planda na míosa: Márta
Sabhaircín
Séasúr faoi bhláth: Márta go Bealtaine
Le Feiceáil: Feictear sabhaircíní ag fás ar bhruacha féarmhara agus ag bun fálta sceach.
Sonraí: Is bláthanna beaga gealbhuí iad sabhaircíní a fhásann gar don talamh.
Feictear iad go minic ar thaobh an bhóthair ó Mhárta ar aghaidh.
Bhunaigh Coillte agus Comhairle Crann na hÉireann ‘Seachtain na gCrann’ i 1985.
Ó shin, tá suas le milliún crann dúchasach curtha timpeall na tíre acu.
Is ceiliúradh bliantúil é, Seachtain na gCrann.
Le linn na seachtaine, bronnann Coillte 30,000 crann óg dúchasach ar phobail áitiúla éagsúla chun daoine a spreagadh chun crainn a chur agus aire a thabhairt dóibh ina gceantair.
2.Aidhm an Cheiliúrtha
Is feachtas é seo le daoine a chur ar an eolas faoi thábhacht crann inár saol a cheiliúradh.
Ar fud an Domhain tá crainn i mbaol toisc go leagtar iad chun acmhainn adhmaid a sholáthair, chun talamh a mhíntíriú do thithe agus do thalamh feirme.
Trí chrainn a chur, cothaímid todhchaí níos glaise.
Déanann crainn ocsaigin dúinn atá riachtanach don bheatha.
Tugann crainn foscadh agus bia d’éin agus ainmhithe.
Tugann coillte agus coillearnacha áiteanna do dhaoine chun am a chaitheamh sa nádúr, chun súil agus aer folláin a ghlacadh agus chun a meabhairshláinte a fheabhsú.
Cuairt ar choillearnach/ choill áitiúil chun an fiadhúlra a fheicfear ann a chlárú - idir chrainn, bláthanna fiáine, éin agus ainmhithe.
Cuimilteán duilleoige/ coirte
8 Mí an Mhárta
Ócáidí na Bliana 6
Lá Idirnáisiúnta na mBan
1.Bunús an Cheiliúrtha
Is ceiliúradh bliantúil é Lá Idirnáisiúnta na mBan.
Is lá é chun féachaint ar na gaiscí atá bainte amach ag mná agus an tionchar atá acu ar chúrsaí domhanda.
2.Aidhman Cheiliúrtha
Chomh maith le mná iontacha cáiliúla a cheiliúradh is lá é le haird a dhíriú ar na deacrachtaí a bhí agus atá fós ann ag mná in áiteanna éagsúla ar fud an domhain.
San am atá thart, ní raibh cead ag mná vótáil i dtoghcháin nó fostaíocht a fháil taobh amuigh den teach.
Tháinig athrú ar na rudaí seo de réir a chéile toisc mná cróga misniúla.
Ach faraor, ní amhlaidh atá sé i ngach áit fós sa lá atá inniu ann.
Dá bhrí sin, is lá é le béim a chur ar mhíchothromaíochtaí agus an t-idirdhealú ar bhonn inscne a bhíonn fós le fulaingt ag mná sa tsochaí sa lá atá inniu ann.
3. Mná cáiliúla na hÉireann
Naomh Bríd (451- 525)
Is í Naomh Bríd an t-aon naomh phátrún baineann in Éirinn.
Bean láidir a bhí inti a d'oibrigh go crua.
Bhunaigh sí clochar do mhná i gCill Dara.
Bhí sí mar mháthairab ar an gclochar.
I 2013 rinneadh lá saoire bainc nua in Éirinn in onóir do na daoine, idir altraí agus dochtúirí a thug aire do dhaoine tinne le linn na paindéime, COVID 19. Titeann an tsaoire seo ar lá ‘le Bríde in onóir dár naomh pátrún baineann.
Ba bhean mór le rá í Gráinne Mhaol i mbéaloideas na hÉireann.
Tugadh Banríon Bhradach na hÉireann mar ainm uirthi.
Rugadh í timpeall 1530 i gContae Mhaigh Eo.
Ba í an t-aon iníon amháin ag an Taoiseach Eoin Ó Máille agus a bhean Mairéad.
Ba mhairnéalaigh iad a muintir i gCuan Mó agus an ceantar mórthimpeall.
De réir scéalta, bhí sí ina foghlaí mara ag aois 11.
Ghearr sí a cuid gruaige fada agus tugadh an leas ainm ‘Gráinne Mhaol’ uirthi mar gheall ar ghiorracht a cuid gruaige.
Ba cheannaire fíochmhar í agus ba thaidhleoir stuama, cliste í chomh maith.
Constance Markievicz (1868-1927)
Ba náisiúnaí Éireannach í Countess Markievicz.
Ba pholaiteoir í agus gníomhaí ar son chearta daoine bochta.
Bhí sí go mór ar son cearta na mban, ag obair gan stad ar mhaithe le ceart vótála a sholáthair do mhná mar aon le pá comhionann agus coinníollacha oibre níos fearr a fháil dóibh.
Ba dhuine lárnach í in Éirí Amach na Cásca 1916.
Ba í an chéad bhean a toghadh go Teach Teachtaí na Breataine cé gur dhiúltaigh sí a suíochán a thógáil mar agóid in aghaidh rialú na Breataine in Éirinn.
I 1919, toghadh chun na Dála í (an chéad Dáil in Éirinn) agus ba í an chéad aire rialtais baineann.
Chaith Countess Markievicz a saol ag iarraidh todhchaí níos fearr a chruthú do shaoránaigh na hÉireann i gcoitinne agus do mhná ach go háirithe.
Mary Robinson (Uachtarán na hÉireann ó 1990-1997)
Rugadh Mary Robinson i gContae Mhaigh Eo í 1944.
Toghadh í mar an chéad uachtarán baineann In Éirinn i 1990.
Bhí an-mheas go forleathan uirthi mar uachtarán.
D'éirigh sí as a post i 1997 agus ghlac sí an ról mar Ard Choimisinéir na Náisiún Aontaithe le haghaidh Cearta Daonna.
Is urlabhraí iontach í ar son cearta daonna agus cothromaíocht sa bhealach a chaitear le daoine.
Mary McAleese (Uachtarán na hÉireann ó 1997-2011)
Rugadh Mary McAleese i dtuaisceart na hÉireann i 1951.
Ba í an dara huachtarán baineann in Éirinn agus toghadh í i ndiaidh do Mary Robinson éirí as.
Bhí sí mar uachtarán in Éirinn ó 1997 go 2011 agus bhí an-mheas go forleathan uirthi mar uachtarán.
Ba í an chéad bhean sa domhan a bheith tofa caol díreach i ndiaidh uachtarán baineann.
Bhí an t-athchairdeas idir tuaisceart agus deisceart na hÉireann mar théama a huachtaránacht.
4.Gníomhaíochtaí/ Smaointe
Mná Cáiliúla eile:
Staidéir a dhéanamh ar mhná cáiliúla Éireannacha eile nó mná cáiliúla ó thíortha eile.
Tionscadal a dhéanamh ar na rudaí tábhachtachta a rinne siad.
Mná tábhachtacha i saol na bpáistí féin;
Féachaint ar mhná i saol na bpáistí – máthair, mamó, aintín, múinteoir srl , na tréithe a bhaineann leo agus an fáth go bhfuil siad tábhacht.
Inniu Aoine 30
Réamhaisnéis na haimsire
Snag Breac
Grianghraf:
Dáileadh
Tá an snag breac an-choitianta in Éirinn.
Cur Síos
Is préachán é an snag breac.
Tá clúmh dubh agus bán air.
Tá a eireaball fada le himir ghlas air.
Réim Bhia
Itheann sé péisteanna agus drúchtíní ach itheann sé aon rud nach mór.
Nead/Gnáthóg
Is féidir teacht ar an snag breac i gceantair thuaithe agus uirbeacha.
Déanann sé a nead le cipíní agus le caonach go hard i gcrainn.
Smólach Ceoil
Grianghraf:
Dáileadh
Tá an smólach ceoil coitianta in Éirinn.
Cur Síos
Tá an smólach ceoil ar aon mhéid leis an lon dubh.
Tá a chodanna uachtaracha donn.
Tá dath béas ar a chodanna íochtaracha agus tá spotaí dubha i gcruth saighde i línte soiléire ar a bhrollach agus ar a thaobhanna.
Breathnaíonn an smólach ceoil fireann agus baineann an-chosúil lena chéile.
Feictear an smólach ceoil i mbun ceiliúradh ar fhara, ard, feiceálach.
Tá ceiliúr an éin seo simplí.
Canann sé míreanna arda, soiléire cosúil le fliúit, arís agus arís eile.
Ní bhailíonn na smólaigh cheoil in ealtaí riamh.
Ina n-aonar nó i bpéirí a fheictear iad go hiondúil.
Réim Bhia
Itheann an smólach ceoil feithidí agus péisteanna talún.
Is fearr leis seilidí ach go háirithe agus briseann sé na sliogáin ina smidiríní ar chlocha agus ar charraigeacha chun na seilidí a ithe.
Is minic a fheictear é ag pocléim feadh an talaimh agus é sa tóir ar phéisteanna.
Nead/Gnáthóg
Déanann an smólach ceoil a nead in áit faoi scáth i dtor nó i gcrann.
Is iondúil a thógann an smólach ceoil baineann an nead.
Tá an nead cuach-chruthach, déanta as féar, cipíní agus créafóg.
Tá an líneáil déanta as láib agus tá sé mín ar an taobh istigh.
Pocaire Gaoithe
Grianghraf:
Dáileadh
Tá an pocaire gaoithe coitianta in Éirinn.
Cur Síos
Is éan creiche beag é an pocaire gaoithe.
Is é an fabhcún is coitianta atá againn in Éirinn.
Tá a eireaball agus a sciatháin fada, caol.
Cabhraíonn an gob gearr, crúcach leis feoil a ithe.
Tá uachtar a eireabill liathghorm le banda ag an deireadh.
Tá stríoca míne liathghorma ar a chloigeann.
Tá an pocaire gaoithe baineann donn agus tá sraith bandaí aici ar uachtar a heireabaill.
Tá stríoca donna ar a cloigeann.
Is é an pocaire gaoithe an t-aon éan creiche Éireannach a bhíonn ag faoileáil agus is minic a fheictear é ar foluain os cionn ciumhaiseanna féir cois bóthair ag lorg bia.
Réim Bhia
Itheann an pocaire gaoithe mamaigh bheaga ach beireann sé ar fheithidí agus ar éin freisin, uaireanta.
Nead/Gnáthóg
Is féidir teacht ar an bpocaire gaoithe i ngnáthóga oscailte éagsúla ar nós cóstaí, ar talamh feirme, ar chiumhaiseanna féir cois bóthair agus i bpáirceanna i mbailte.
Déanann sé nead i gcrainn, i bhfoirgnimh nó i scoilteanna ar aillte.
Uaireanta úsáidtear sean neadacha préacháin.
Caorthann
Sorbus aucuparia
Grianghraf:
Cur Síos
Is crann duillsilteach é an caorthann.
Glaoitear crann duillsilteach ar chrann a chailleann duilleoga san fhómhar.
Iompaíonn na duilleoga ó ghlas go buí, oráiste, dearg nó donn agus titeann siad.
Bíonn na crainn lom sa gheimhreadh.
Fásann an caorthann go fiáin faoin tuath agus i ngairdíní chomh maith.
Ta na duilleoga déanta as 6-8 duillín ubhchruthacha, bhioracha le duillín deiridh amháin ag an mbarr.
Iompaíonn na duilleoga buí agus dearg san fhómhar sula dtiteann siad.
Fásann grúpaí de bhláthanna bánbhuí ar an gcrann go déanach san Earrach.
Bíonn cúig pheiteal ar gach bláth.
Meallann boladh cumhra na mbláthanna beacha agus feithidí pailnithe eile.
I Meán Fómhair, aibíonn caora dúdhearga ar an gcaorthann.
Bíonn ceithre shíol i ngach chaor.
Itheann alán éin na caora.
Tá crainn tabhachtach dúinn mar baineann siad dé-ocsaíd charbóin den aer agus scaoileann siad ocsaigin ar ais san atmaisféar rud atá go maith dúinn.
Fuinseog
Fraxinus excelsior
Grianghraf:
Cur Síos
Is crann duillsilteach í an fhuinseog.
Glaoitear crann duillsilteach ar chrann a chailleann duilleoga san fhómhar.
Iompaíonn na duilleoga ó ghlas go buí, oráiste, dearg nó donn agus titeann siad.
Bíonn na crainn lom sa gheimhreadh.
Feictear an fhuinseog go minic i gcoillte.
I ngach duilleog tá 9 go 13 dhuillín ar ghas.
Tá siad ubhchruthach, biorach agus duillín amháin ar an mbarr.
Tagann na bláthanna ar an bhfuinseog roimh na duilleoga idir Aibreán agus Bealtaine.
Bíonn na bláthanna spíceach agus dath corcra dorcha orthu.
Aibíonn na torthaí san fhómhar.
Crochann siad ar nós cloigíní eochracha agus scaiptear ar an ngaoth iad i nDeireadh Fómhair.
Meallann boladh na mbláthanna feithidí eitilte oíche atá tábhachtach d’ialtóga.
Is maith le héin na síolta.
Tá crainn tábhachtach dúinn mar baineann siad dé-ocsaíd charbóin den aer agus scaoileann siad ocsaigin ar ais san atmaisféar.
Dris
Rubus fructicosus
Grianghraf:
Cur Síos
Is tor í an dris.
Tá tor cosúil le crann beag.
Ní fhásann stoc leathan, tiubh ar thor.
Fásann an dris i bhfálta sceach, ar imill bhóithre agus ar thalamh garbh.
Is tor casta, righin, deilgneach í.
Tá idir 3-5 dhuillín ubhchruthacha ar an duilleog.
Le linn an tsamhraidh, feictear bláthanna bána nó bándearga ag fás.
Tugann siad neachtar do bheacha agus d’fheithidí pailnithe eile.
San fhómhar, aibíonn caora dubha ar a dtugtar sméara dubha ar an dris.
Is toradh milis é an sméar.
Is féidir subh agus pióga torthaí a dhéanamh as sméara dubha nó iad a ithe láithreach.
Itheann éin agus mamaigh na sméara dubha sa gheimhreadh.
Tugann an dris suíomh neadaithe d’éin agus clúdach agus foscadh do mhamaigh bheaga ar nós luch agus gráinneog.
Seamair Bhán
Grianghraf:
Dáileadh
Is planda nádúrtha agus forleathan in Éirinn í an tSeamair Bhán.
Is í an tseamair is coitianta de na seamra ar fad.
Gnáthóg
Is féidir teacht ar an tseamair bhán i mbeagnach aon ghnáthóg fhéarmhar.
Cur Síos
Is fíor a rá gur Seamair Bhán í an tSeamróg.
Tagann an focal Seamróg ón nGaeilge “Seamair Óg”.
Tá gnáth chruth seimre ar na duilleoga - trí dhuillín cruinne le marcanna geala orthu go minic.
Is grúpaí de bhláthanna beaga dlútha ubhchruthacha iad na bláthchinn.
Bíonn na bláthchinn 8-13 mm ar leithead.
Bíonn dath bánbhuí ar na bláthanna agus boladh cumhra uathu.
Tréimhse an bhláthaithe
Bíonn an tseamair bhán faoi bhláth ó Mheitheamh go Meán Fómhair.
Leas don Fhiabheatha
Is foinse neachtair ríthábhachtach í na bláthanna do chineálacha éagsúla bumbóg.
Is foinse bhia í an tseamair bhán don ghormán coiteann.
Giorria Sléibhe Éireannach
Grianghraf:
Dáileadh
Tá an giorria coitianta in Éirinn.
Cur Síos
Glaoitear an giorria sléibhe ar an ngiorria chomh maith.
Is ainmhí oíche é go príomha (gníomhach san oíche).
Gluaiseann an giorria go gasta suas le 70km san uair chun é féin a chosaint ó chreachadóirí.
Is é an t-ainmhí talún is tapúla in Éirinn.
Tugtar patachán ar ghiorria óg.
Réim Bhia
Is luibhiteoir é an giorria (ainmhí a itheann fásra amháin).
I suímh arda itheann sé meascán de fhraoch óg agus d’fhéara agus sa gheimhreadh itheann sé aiteann agus saileach.
Ar thalamh íseal itheann sé féara, caisearbháin agus luibheanna eile.
Nead/Gnáthóg
Feictear an giorria i ngnáthóga oscailte idir ceantair shléibhe agus ceantair cois chósta.
Ní thochlaíonn sé poll sa talamh mar a dhéanann an coinín ach cónaíonn sé i bpluais os cionn talún ar a nglaoitear leaba dhearg.
Roghnaíonn sé suímh le fásra leacaithe faoi fhraoch nó faoi fhéar fada.
Fearán Baicdhubh
Grianghraf:
Dáileadh
‘Sé an fearán baicdhubh an t-aon cholúr in Éirinn.
Tá sé le feiceáil go forleathan ar fud na tíre.
Cur Síos
Tá dath liath éadrom ar an bhfearán baicdhubh le cleití dorcha ar a sciatháin.
Tá imeall bán ar chúl a mhuiníl ar nós coiléir.
Breathnaíonn sé cosúil le colúr beag liath.
Tá an chuma chéanna ar an bhfearán baicdhubh fireann agus baineann.
Réim Bhia
Itheann an fearán baicdhubh, grán agus síolta den chuid is mó, ach uaireanta itheann sé feithidí.
Nead/Gnáthóg
Feictear an fearán baicdhubh go hiondúil ina sheasamh ar shreanga teileafóin, ar aeróga teilifíse agus ar dhíonta.
Déanann sé nead lag, sobhriste as cipíní i nduilliúr dlúth.
Bóín Dé Sheachtbhallach
Grianghraf:
Cur Síos
Is feithid í an bhóín Dé sheachtbhallach agus is ciaróg í.
Tá a sciatháin tosaigh dearg agus crua le seacht spota dhubha orthu.
Cuireann dath geal na sciathán tosaigh in iúl dá creachadóirí go bhfuil blas gránna uirthi.
Cosnaíonn na sciatháin chrua a sciatháin eitilte agus a corp bog.
Tá sí 6-8mm ar fad.
Tá cosa gearra aici a tharraingíonn sí suas fúithi nuair is gá.
Tálann sí leacht bréan buí nuair a ionsaítear í.
Déanann sí codladh geimhridh le bóíní Dé eile faoi dhuilleoga chun iad féin a choinneáil te.
Is breá le garraíodóirí an bhóín Dé sheachtbhallach mar itheann sí aifidí a dhéanann damáiste do phlandaí sa ghairdín.
Is féidir leis an mbóín Dé suas le 5,000 aifid a ithe in aghaidh na bliana.
Damhán Tí
Grianghraf:
Cur Síos
Is araicnid é an damhán tí.
Tá ocht gcos air agus níl aon aintéine aige.
Feictear an damhán fireann san Fhómhair, go hiondúil.
Tagann sé isteach sa teach trí fhuinneoga oscailte agus bearnaí eile agus feictear é san fholcadán nó ag brostú trasna an urláir.
Tá sé mór.
Tá dath cróndhonn air agus tá patrún cnámh scadáin ar a dhroim.
Tógann sé líon chun breith ar fheithidí.
Is líon buan é.
Feictear na líonta i ngaráistí, i seideanna nó i siléir agus in áiteanna nach gcuirtear isteach orthu.
Fanann an damhán tí i bhfolach i rith an lae agus tagann sé amach san oíche.
Itheann sé go leor feithidí - cuileoga, seangáin agus gailseacha.
Naomh Pádraig
Carraig Phádraig, Co Thiobraid Árann
Tugtar Carraig Phádraig ar Charraig Chaisil.
De réir an tseanchais tháinig Pádraig go Caiseal sa bhliain 432 AD.
Tá dhá fhinscéal a cheanglaíonn Pádraig le Carraig Phádraig.
1. Is cnoc mór é an Bearnán Éile i gContae Thiobraid Árann.
Tá bearna le feiceáil go soiléir sa chnoc gar don mhullach.
Tá an cnoc timpeall is 30km ó Charraig Phádraig.
De réir an tseanchais bhain an diabhal plaic as an gcnoc agus chaith sé amach na carraigeacha le Pádraig.
Thit na carraigeacha ar Chaiseal agus cruthaíodh Carraig Phádraig dá bharr.
2. Ba ag an láthair seo, Carraig Phádraig, a thug Pádraig Rí na Mumhan chun na Críostaíochta.
Is iomaí cuairteoir a thagann chuig Carraig Phádraig go dtí an lá atá inniu ann. Is suíomh é is mó cuairte in Éirinn.
Sa bhliain 445 AD, tháinig Pádraig go dtí ceantar darbh ainm Ard Mhacha.
Ba mhian leis séipéal mór cloiche a thógáil ar an mullach is airde ar sean suíomh págánta.
Dhiúltaigh an taoiseach áitiúil d’iarratas Phádraig ar dtús ach ghéill sé dó sa deireadh agus lig sé do Phádraig a shéipéal a thógáil ar Chnoc Ard Mhacha.
Tá an séipéal ann i gcónaí ar an láthair chéanna inar sheas an chéad séipéal mór cloiche.
Is timpeall ar an gcéad séipéal sin úd a d’fhás cathair Ard Mhacha.
Cruach Phádraig, Co. Mhaigh Eo
Éiríonn Cruach Phádraig 764 méadar ar airde agus áirítear í ar an sliabh is beannaithe in Éirinn.
Sa bhliain 441 AD, chuaigh Pádraig ar oilithreacht go dtí an sliabh seo roimh an gCáisc. Níor ith sé aon bhia ar feadh 40 lá agus 40 oíche. De réir an tseanchais, bhí deamhain agus déithe págánta ag cur cathú air ach chuir sé an ruaig orthu.
Seo bunús an scéil gur ruaig Pádraig na nathracha ó thalamh na hÉireann.
Thángthas ar fhothrach séipéil beag ar an mullach nuair a bhí tochailt seandálaíochta ar siúl sna 1990idí. Creidtear gur tógadh an séipéal le linn tréimhse Phádraig.
Ón tráth sin i leith bhí séipéal i gcónaí ar mhullach Chruach Phádraig. Glaoitear Teampall Phádraig ar an séipéal seo.
Is ionad oilithreachta é do go leor daoine. Ar an Domhnach deireanach de mhí Iúil, Domhnach na Cruaiche a thugtar air, déanann na mílte daoine an dreapadh crua go mullach Chruach Phádraig ag leanúint coiscéimeanna Phádraig.
Mullach Bhaile Shláine, Co. na Mí
Sa bhliain 433 AD, de réir an tseanchais, chuaigh Naomh Pádraig go dtí Mullach Bhaile Shláine.
Tharla sé go raibh Pádraig san áit seo agus féile phágánach na Bealtaine faoi lánseol.
B’fhéile mhór í féile na Bealtaine a cheiliúrtaí ar an 1ú Bealtaine.
Ba í Bealtaine tús an tsamhraidh. Múchadh na tinte ar fad ar fud na tíre Oíche Bhealtaine ag tabhairt le fios go raibh deireadh an gheimhridh tagtha.
Ba chroílár cumhachta Ard Rí na hÉireann é Teamhair agus ar an láthair seo ceiliúradh cruinnithe tábhachta mar fhéilte reiligiúnacha.
Lasadh Ard Rí na hÉireann tine ar Teamhair ag éirí na gréine ar Fhéile na Bealtaine ag fógairt do chách go raibh an bhliain nua ag tosú.
Timpeall is 16km ó Teamhair, las Pádraig tine ag an am céanna. Bhí an tine ag soilsiú go geal ar feadh na hoíche agus chonaic an tArd Rí i dTeamhair í.
Mar gheall ar an ngníomh seo, ghabh saighdiúirí an Rí Pádraig agus tugadh go Teamhair é chun dul os comhair an Ard Rí.
Is ag an gcruinniú seo leis an Ard Rí a d’inis Pádraig dó faoin gCríostaíocht. D’úsáid sé trí dhuillín na seamróige chun an Tríonóid Ró-Naofa a mhíniú dó; go bhfuil trí dhuine i nDia.
Cé gur fhan sé ina phágánach, lig an tArd Rí do Phádraig leanúint lena obair mhisinéireachta.
Is fiú go mór cuairt a thabhairt ar Mhullach Bhaile Shláine agus Teamhair. Is álainn na suíomhanna iad agus an-chuid staire ag baint leo.
Sabhall Pádraig, Co. an Dúin
Tar éis staidéar a dhéanamh ar feadh roinnt mhaith blianta, d’fhill Pádraig ar Éirinn sa bhliain 432 AD agus é ina easpag.
Tháinig sé chun an Chríostaíocht a roinnt le muintir na hÉireann. Ba phágánaigh iad na hÉireannaigh ag an am sin.
Nuair a tháinig Pádraig go hÉirinn thug sé aghaidh ar an mbaile darbh ainm Sabhall.
Lig an taoiseach áitiúil, Dichu, do Phádraig cur faoi i scioból agus faoi dheireadh bhunaigh sé a chéad mhainistir san áit seo.
Is mar gheall ar seo go n-aithnítear Sabhall go forleathan mar thobar na Críostaíochta in Éirinn.
Is féidir fothrach na mainistreach a fheiceáil ar an láthair seo go dtí an lá atá inniu ann.
Sa bhliain 1932 tógadh eaglais chloiche, eaglais Shabhaill, chun an suíomh a mharcáil agus tá dealbh ollmhór de Naomh Pádraig ar bharr cnoic Phádraig gar don eaglais i Sabhall.
Fuair sé bás in AD 461, i Sabhall Phádraig, Contae an Dúin.
Ar an 17ú Márta gach bliain osclaítear eaglais Shabhaill do chách den chreideamh Críostaí chun ómós a thabhairt do Phádraig.
Ardeaglais an Dúin, Dún Pádraig, Co. an Dúin
Fuair Naomh Pádraig bás i Sabhall ar an 17ú Márta 461 AD.
Deirtear, áfach, gur adhlacadh é ar thalamh Ardeaglaise an Dúin, a sheasann ar Chnoc an Dúin, Dún Pádraig.
Deirtear go bhfuil corp Bhríde agus corp Choilm Cille curtha ar an láthair chéanna chomh maith.
Sliabh Mis, Co. Aontroma
Go luath sna 400dí ghabh foghlaithe mara Pádraig agus tugadh go hÉirinn é.
Bhí sé 16 bhliana d’aois ag an am.
Díoladh ina sclábhaí é le feirmeoir caorach darbh ainm Milchu é.
Choimeád Milchu a chaoirigh ar Shliabh Mis agus chaith Pádraig an chéad sé bliana eile dá shaol ina aoire ag faire ar chaoirigh ar an sliabh seo.
Bhí Pádraig ina aonar gan comhluadar ar bith aige ach na caoirigh.
I rith an ama seo ar an sliabh a neartaíodh a chreideamh i nDia agus deirtear gur ghuigh sé suas le 100 uaire gach lá agus oíche.
D’iarr sé ar Dhia go sábhálfaí é.
Ar deireadh, dúradh leis i mbrionglóid go raibh long ann a thabharfadh abhaile chun na Breataine Bige é.
Is ionad tábhachtach oilithreachta é Sliabh Mis agus ar an 17ú Márta tugann oilithrigh a n-aghaidh ar mhullach Shliabh Mis in ómós do Naomh Pádraig.
